Serbest Bölgeler: İhracat Odaklı Dönüşüm ve Yüksek Katma Değerli Üretim
Türkiye’nin dış ticaret stratejisinde kritik bir rol oynayan serbest bölgeler, 40 yıl önce atılan adımlarla bugün ihracat odaklı dönüşümün ve yüksek katma değerli üretimin merkezi haline geliyor. Küresel ticarette rekabet gücünü artıran bu bölgeler, özellikle orta ve yüksek teknolojili ürünlerde uzmanlaşarak ülke ekonomisine önemli katkılar sağlıyor.
Serbest Bölgelerin Temel Özellikleri ve Amaçları
Serbest bölgeler, ülkenin siyasi sınırları içinde yer almasına rağmen gümrük bölgesinin dışında kabul ediliyor. Bu bölgelerde, ülkenin genelinde uygulanan ticari, mali ve iktisadi düzenlemeler ya tamamen uygulanmıyor ya da kısmen uygulanıyor. Bu durum, endüstriyel ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin sunulmasına olanak tanıyor. Serbest bölgeler fiziki olarak ülkenin diğer bölgelerinden ayrılmış durumda.
Serbest bölgelerin temel amacı, ihracata yönelik yatırım ve üretimi teşvik etmek. Bu doğrultuda, doğrudan yabancı yatırımların ve teknoloji transferinin hızlandırılması hedefleniyor. İşletmeleri ihracata yönlendirmede etkili olan serbest bölgeler, aynı zamanda uluslararası ticaretin geliştirilmesine ve üretimde teknoloji kullanımının artırılmasına da katkı sağlıyor. Nitelikli iş gücünün artırılması da serbest bölgelerin önemli bir misyonu olarak öne çıkıyor.
Türkiye’de Serbest Bölgelerin Tarihi ve Gelişimi
Türkiye’de serbest bölge modeli, 1987 yılından bu yana ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla faaliyet gösteriyor. Yaklaşık 40 yıllık bir geçmişe sahip olan bu bölgeler, dış ticaretin artışına ve ihracatın ilerlemesine önemli katkılar sağlamış durumda. Ülke genelinde **19 adet faal serbest bölge** bulunuyor.
Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Konumları
Serbest bölgeler Türkiye’nin farklı bölgelerine yayılmış durumda:
- Akdeniz kıyısında: Mersin, Antalya ve Adana-Yumurtalık Serbest Bölgeleri
- Ege Bölgesinde: Ege (İzmir), Denizli, İzmir ve Batı Anadolu Serbest Bölgeleri
- Marmara Bölgesinde: İstanbul İhtisas, İstanbul Endüstri ve Ticaret, İstanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Mam Teknoloji ve Bursa Serbest Bölgeleri
- Karadeniz kıyısında: Trabzon, Rize ve Samsun Serbest Bölgeleri
- Güneydoğu Anadolu Bölgesinde: Gaziantep Serbest Bölgesi
- İç Anadolu Bölgesinde: Kayseri Serbest Bölgesi
Serbest Bölgelerdeki Firma Sayısı ve Faaliyet Alanları
“Serbest Bölgeler Kanunu”nun 1985 yılında yürürlüğe girmesiyle birlikte Türkiye’de serbest bölge modeli hayata geçmiş ve ülke ihracatı önemli ölçüde gelişmiştir. 2000’li yıllarda serbest bölgelerin popülaritesi artmış ve sayıları **21’e** kadar ulaşmıştır. Ancak, ekonomik gerçeklere dayanmayan bazı talepler ve girişimler sonuçsuz kalmıştır. Ticaret Bakanlığı verilerine göre, **2024 yılı itibarıyla 2 bin 970 adet firma** serbest bölgelerde faaliyet gösteriyor.
Bu firmaların **2 bin 222 adedi yerli**, **748 adedi ise yabancı** sermayeli. Firmaların faaliyet alanlarına bakıldığında, **2024 yılında 1291 firmanın üretim**, **998 firmanın ise alım-satım** faaliyetlerinde bulunduğu görülüyor. Ayrıca, **681 firmanın** diğer faaliyet konuları ile iştigal ettiği belirtiliyor.
Serbest Bölgelerdeki Ticaret Hacmi ve İhracat Performansı
Serbest bölgelerde ticaret akışı, yurt içinden serbest bölgelere, serbest bölgelerden yurt dışına, yurt dışından serbest bölgelere ve serbest bölgelerden yurt içine olmak üzere dört farklı yönde gerçekleşiyor. **2024 yılı ticari akış değerlendirmelerinde, yüzde 43.3 pay ile ilk sırada serbest bölgelerden yurt dışına olan akış yer alıyor.** Bu akışın değeri **11.99 milyar dolar** olarak kaydedildi.
**İkinci sırada, yüzde 28.5 pay ve 7.9 milyar dolar tutar ile yurt dışından serbest bölgelere olan akış bulunuyor.** Serbest bölgelerden yurt içine olan akış ise toplam ticari akışın **yüzde 15.1’ini** oluşturuyor ve değeri **4.17 milyar dolar**. Ticari akışta son sırayı ise **yüzde 13.1 pay ve 3.61 milyar dolar tutar ile yurt içinden serbest bölgelere olan ticari akış** alıyor. Bu verilere göre, Türkiye’deki serbest bölgelerde ticaret akışının yarıya yakınının yurt dışına yönelik olduğu görülüyor.
**2024 yılında serbest bölgelerde toplam ticaret hacmi 27.69 milyar dolar olarak kayıtlara geçti. Aynı yıl, serbest bölgelerde 12 milyar dolar ihracat yapılarak 4.1 milyar dolar dış ticaret fazlası elde edildi.** Türkiye’de halen faaliyette olan **19 serbest bölgede 93 bin kişiye istihdam** sağlanıyor. **2025 yılının ilk yarısında ise 13.82 milyar dolar ticaret hacmine ulaşıldı ve 6.1 milyar dolar ihracat gerçekleşti.**
Teknoloji Odaklı Üretim ve İhracat
Serbest bölgelerde ihracatın ithalatı karşılama oranı **yüzde 152’ye** ulaşmış durumda. Bu durum, Türkiye’nin uluslararası ticaretteki rekabet gücünü önemli ölçüde destekliyor. Serbest bölgeler, değişen rekabet koşulları ve gelişen teknoloji ile birlikte yüksek teknoloji odaklı üretim ve istihdamın gelişimini destekliyor.
Serbest bölgelerde orta-ileri teknoloji mallarının ihracattaki payı **yüzde 47.7’ye**, yüksek teknoloji sınıflarına giren malların ihracattaki payı ise **yüzde 8.3’e** ulaşmış durumda. **2023 yılında orta-ileri teknoloji ve yüksek teknoloji malların toplam payı yüzde 52.37 iken, 2024 yılında bu oran yüzde 56’ya yükseldi.** Bu artış, serbest bölgelerin teknoloji odaklı üretime geçiş sürecinde önemli bir başarı gösterdiğini ortaya koyuyor.
Sonuç
Türkiye’deki serbest bölgeler, ihracat odaklı dönüşümün ve yüksek katma değerli üretimin önemli aktörleri olarak öne çıkıyor. Sağladıkları teşvikler, teknoloji transferine olanak tanımaları ve uluslararası ticareti desteklemeleri sayesinde ülke ekonomisine önemli katkılar sağlıyorlar. Özellikle orta ve yüksek teknolojili ürünlerdeki uzmanlaşma, Türkiye’nin küresel rekabet gücünü artırmada kritik bir rol oynuyor. Serbest bölgelerin gelecekte de ülke ekonomisine olan katkılarının artarak devam etmesi bekleniyor.
